Εντγκάρ Μορέν - Εγκώμιο της μεταμόρφωσης

Όταν ένα σύστημα είναι ανίκανο να θεραπεύσει τα ζωτικά του προβλήματα φθείρεται, διαλύεται ή καταφέρνει να δημιουργήσει ένα μετα-σύστημα που μπορεί να θεραπεύσει τα προβλήματά του: μεταμορφώνεται. Το σύστημα Γη είναι ανίκανο να οργανωθεί για να θεραπεύσει τα ζωτικά του προβλήματα: οι πυρηνικοί κίνδυνοι γίνονται πιο σοβαροί με τη διασπορά και με την πιθανή κατοχή ατομικών όπλων από ιδιώτες· η βιόσφαιρα υποβαθμίζεται· η παγκόσμια οικονομία είναι ανεξέλεγκτη· η πείνα επανεμφανίζεται· οι εθνο-πολιτικο-θρησκευτικές συγκρούσεις τείνουν να μετατραπούν σε πολιτισμικούς πολέμους.

Η διεύρυνση και η επιτάχυνση όλων αυτών των διαδικασιών μπορεί να εκληφθεί ως η αποχαλίνωση μιας τρομερής αρνητικής ανατροφοδότησης, ως η διαδικασία με την οποία φθείρεται ανεπανόρθωτα ένα σύστημα.

Το πιθανό είναι η φθορά. Το απίθανο αλλά δυνατό είναι η μεταμόρφωση. Τι είναι, όμως, η μεταμόρφωση; Συναντάμε αμέτρητα παραδείγματά της στο ζωικό βασίλειο. Η κάμπια που κλείνεται σε μια χρυσαλλίδα αρχίζει μια διαδικασία ταυτόχρονης αυτοκαταστροφής και αυτο-ανακατασκευής, σύμφωνα με την οργάνωση και τη μορφή της πεταλούδας· είναι διαφορετική από την κάμπια, παραμένοντας όμως η ίδια. Η γέννηση της ζωής μπορεί πιθανόν να εκληφθεί σαν τη μεταμόρφωση μιας φυσικο-χημικής οργάνωσης, που όταν φτάνει σε ένα σημείο κορεσμού, δημιουργεί τη ζώσα μετα-οργάνωση· αυτή περιλαμβάνοντας τα ίδια φυσικο-χημικά συστατικά, παράγει νέες ποιότητες.

Η δημιουργία των ιστορικών κοινωνιών στη Μέση Ανατολή, στην Ινδία, στην Κίνα, στο Μεξικό, στο Περού συνιστά μια μεταμόρφωση που ξεκινώντας από ένα μείγμα αρχαϊκών κοινωνιών κυνηγών-συλλεκτών παρήγαγε τις πόλεις, το Κράτος, τις κοινωνικές τάξεις, την εξειδίκευση της εργασίας, τις μεγάλες θρησκείες, την αρχιτεκτονική, τις τέχνες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία. Παρήγαγε όμως και δεινά: τον πόλεμο, τη δουλεία. Από τον 20ό αιώνα τίθεται το πρόβλημα της μεταμόρφωσης των ιστορικών κοινωνιών σε μια κοινωνία-κόσμο νέου τύπου, που θα περιλαμβάνει τα έθνη-κράτη χωρίς να τα καταργεί. Γιατί η συνέχιση της ιστορίας, δηλαδή των πολέμων, από τα Κράτη που διαθέτουν όπλα απόλυτης καταστροφής, οδηγεί στην ημι-καταστροφή της ανθρωπότητας. Ενώ για τον Φουκουγιάμα, οι δημιουργικές δυνατότητες της ανθρώπινης εξέλιξης εξαντλούνται με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και τη φιλελεύθερη οικονομία, εμείς πρέπει να σκεφτόμαστε πως, αντιθέτως, η ιστορία είναι αυτή που εξαντλείται και όχι οι δημιουργικές ικανότητες της ανθρωπότητας.

Η ιδέα της μεταμόρφωσης, πιο πλούσια από την ιδέα της επανάστασης, διατηρεί τη μεταμορφωτική της ριζοσπαστικότητα αλλά τη συνδέει με τη διατήρηση (της ζωής, της πολιτισμικής κληρονομιάς). Για να πάμε προς τη μεταμόρφωση όμως, πώς να αλλάξουμε ρότα; Ακόμα κι αν μας φαίνεται πιθανό να διορθώσουμε μερικά στραβά, είναι απίθανο να σταματήσουμε το τεχνο-επιστημονικο-οικονομικο-εκπολιτιστικό κύμα που οδηγεί τον πλανήτη στην καταστροφή. Κι όμως, η ανθρώπινη Ιστορία άλλαξε πολλές φορές ρότα. Όλα ξεκινούν πάντοτε από ένα νεωτερισμό, ένα νέο μήνυμα που ξεφεύγει από το καθιερωμένο, που είναι περιθωριακό, απλό, συχνά αόρατο στους συγχρόνους του. Έτσι ξεκίνησαν οι μεγάλες θρησκείες: ο βουδισμός, ο χριστιανισμός, ο μουσουλμανισμός. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε ως παράσιτο των φεουδαλικών κοινωνιών για να ξεπεταχτεί τελικά και, με τη βοήθεια των βασιλείων, να τις διαλύσει.